تجارت بین‌المللی در دنیای امروز نیازمند چارچوب‌هایی است که روابط اقتصادی میان کشورها را منظم، شفاف و قابل پیش‌بینی کند. یکی از مهم‌ترین این چارچوب‌ها، توافق نامه عمومی تعرفه‌ها و تجارت است که به عنوان یکی از پایه‌های اساسی نظم تجاری جهانی شناخته می‌شود. این توافق‌نامه، که با نام اختصاری GATT (General Agreement on Tariffs and Trade) هم شناخته می‌شود، نقش بسزایی در کاهش موانع تجاری، تنظیم تعرفه‌ها و تسهیل تبادلات اقتصادی بین کشورها ایفا نموده است.
تعریف GATT
توافق نامه عمومی تعرفه‌ها و تجارت، یک پیمان چندجانبه بین‌المللی است که با هدف تسهیل و تنظیم تجارت جهانی، کاهش تعرفه‌ها و حذف موانع غیرتعرفه‌ای میان کشورهای عضو به تصویب رسیده است. این توافق‌نامه بستر همکاری تجاری کشورها را فراهم می‌کند و تلاش می‌کند با استفاده از اصول منصفانه، رقابت سالم و عادلانه را در بازارهای جهانی حفظ کند.
تاریخچه و شکل‌گیری GATT
پس از جنگ جهانی دوم، نیاز به بازسازی اقتصاد جهانی و جلوگیری از تکرار بحران‌های تجاری دهه ۱۹۳۰ باعث شد کشورهای مختلف به دنبال ایجاد سازوکاری برای تنظیم تجارت بین‌المللی باشند. در سال ۱۹۴۷، توافق نامه عمومی تعرفه‌ها و تجارت به صورت موقت در ژنو تدوین و امضا شد و از سال ۱۹۴۸ به طور رسمی اجرایی شد.
GATT در ابتدا با مشارکت ۲۳ کشور آغاز شد اما به مرور گسترش یافت و در نهایت به بیش از ۱۲۰ کشور رسید. این موافقت نامه پایه‌گذار نظام فعلی تجارت بین‌المللی است و در هشت دور مذاکرات تجاری، معروف به دورهای GATT، تلاش کرد به مرور تعرفه‌ها را کاهش داده و قواعد منصفانه‌تری وضع کند.
اهداف و اصول GATT
توافق نامه عمومی تعرفه‌ها و تجارت دارای اهداف مشخص و اصول ثابتی است که شامل موارد زیر می‌شود:
- کاهش تعرفه‌های گمرکی: ایجاد زمینه کاهش تدریجی و سازمان یافته تعرفه‌ها میان اعضا.
- حذف موانع غیرتعرفه‌ای: محدود کردن استفاده از سهمیه‌بندی، ممنوعیت‌های غیرتعرفه‌ای و سایر روش‌های محدودکننده.
- رفتار یکسان با همه اعضا: اصل “کلیه امتیازات اعطا شده به یک کشور عضو، باید به تمام اعضا اعطا شود” که به اصل دولت کامله‌الوداد (MFN) مشهور است.
- شفافیت در سیاست‌های تجاری: ملزم کردن کشورها به اطلاع‌رسانی درباره سیاست‌های تجاری خود به سایر اعضا.
- حل اختلافات تجاری: ایجاد سازوکارهایی برای رسیدگی به اختلافات تجاری میان اعضا.
نقش GATT در تجارت جهانی
نقش توافق نامه عمومی تعرفه‌ها و تجارت در تنظیم بازارهای جهانی و توسعه تجارت بین‌المللی بی‌بدیل است. در سال‌های پس از جنگ جهانی دوم، GATT به کاهش محسوس میانگین تعرفه‌ها کمک کرد و باعث شد جریان تجارت جهانی رو به رشد باشد. این موافقت نامه، با ایجاد چارچوبی قابل اعتماد، به کشورها امکان داد در فضای رقابتی اما منصفانه به توسعه صادرات و واردات بپردازند. همچنین GATT با استفاده از مجموعه‌ای از اصطلاحات گمرکی استاندارد، مانند تعرفه، حقوق ورودی، بند تعهدات، کمک کرد زبان مشترکی میان کشورهای عضو در زمینه تجارت خارجی شکل بگیرد.
تفاوت GATT با WTO
در سال ۱۹۹۵، سازمان جهانی تجارت (WTO) تاسیس شد و جایگزین GATT شد اما توافق نامه عمومی تعرفه‌ها و تجارت همچنان به عنوان یکی از اسناد پایه‌ای WTO به قوت خود باقی مانده است. تفاوت اصلی GATT با WTO در ساختار سازمانی و گستره تعهدات است. GATT صرفا به تجارت کالا می‌پرداخت، در حالی که WTO شامل تجارت خدمات، مالکیت فکری، سرمایه‌گذاری و سایر حوزه‌ها نیز می‌شود. همچنین WTO دارای نهاد دائمی برای حل اختلافات است که GATT فاقد آن بود.
جمع‌بندی
توافق نامه عمومی تعرفه‌ها و تجارت از مهم‌ترین اسناد حقوقی و اقتصادی در عرصه تجارت بین‌المللی است که زمینه‌ساز همکاری‌های گسترده اقتصادی میان کشورها شده است. این توافق‌نامه، با اهدافی همچون کاهش تعرفه‌ها، شفاف‌سازی مقررات، رفع تبعیض و حمایت از رقابت سالم، مسیر تجارت جهانی را هموار کرد. اگرچه امروزه WTO جایگزین ساختاری آن شده اما GATT همچنان نقش حیاتی در بدنه حقوقی سازمان جهانی تجارت دارد و مفاد آن در بسیاری از توافقات جدید لحاظ می‌شود.
